Wielka wojna Wakefielda, czyli szczepionki MMR nie powodują autyzmu

W ciągu ostatnich kilku lat w niektórych krajach niespodziewanie wzrosła liczba zachorowań na odrę i świnkę. Wśród państw, które borykają się z tym problemem, są Wielka Brytania i Irlandia. Odnotowano tam kilkadziesiąt tysięcy przypadków zachorowań i kilka zgonów. Ale przecież dostępne są szczepionki przeciw tym chorobom, w tym MMR, potrójna szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce.

Jednym z czynników, który mógł wpłynąć na powrót tych chorób są bzdurne opowieści o straszliwych powikłaniach szczepionki MMR. Wszystko zaczęło się (oficjalnie) w 1998, kiedy to Lancet opublikował pracę Andrew Wakefielda, która sugerowała związek między MMR a autyzmem. Wakefield opisał 12 dzieci z zaburzeniami w zachowaniu zaliczanymi do spektrum autystycznego, które pojawiły się w szpitalu, gdzie pracował, ponieważ miały problemy jelitowe. Rodzice ośmiorga dzieci twierdzili, że zarówno zaburzenia jelitowe, jak i zaburzenia zachowania pojawiły się u nich wkrótce po szczepieniu MMR. Lekarz uznał, że może to oznaczać, że szczepionka MMR ma związek z powstawaniem autyzmu. Publikację poprzedziła konferencja prasowa, na której  Wakefield przedstawił swoją hipotezę. Zaproponował też rozwiązanie – stosowanie pojedynczych szczepionek.  Media ochoczo podchwyciły temat wywołując panikę wśród rodziców. I choć wiele kolejnych badań nie znalazło żadnych związków między szczepionką MMR a autyzmem, bezpodstawna panika trwała nadal.

Zapewne historie o tym, że szczepionki nie mają nic wspólnego z autyzmem, nie wydały się nikomu zbyt medialne. Wakefielda łatwo było opisać jako samotnego bohatera, który broni dzieci przed establishmentem medycznym i koncernami farmaceutycznymi. Przedstawienie wyników innych badań było dużo trudniejsze. To były badania epidemiologiczne – porównywanie dzieci szczepionych i nieszczepionych, i sprawdzanie, czy w którejś grupie częściej pojawia się autyzm, albo porównywanie dzieci autystycznych i nieautystycznych, i sprawdzanie, czy dzieci z którejś grupy częściej otrzymywały szczepionkę MMR. Kto chciałby przedzierać się przez skomplikowane artykuły pełne analiz statystycznych, i czytać o tym, że w Finlandii przebadano historie medyczne ponad pół miliona dzieci i nie znaleziono takiego związku, że w Danii przebadano historie medyczne ponad pół miliona dzieci, z których 1/5 nie dostała MMR, i nie znaleziono takiego związku, że w Anglii porównano historię szczepień u 1300 dzieci, u których zdiagnozowano autyzm, i u 4500 dzieci bez autyzmu, i nie znaleziono związku między MMR i autyzmem, że w Japonii, gdzie MMR stosowano tylko w latach 1989-1993, po jej wycofaniu odnotowano wręcz więcej diagnoz autyzmu, że Demicheli i współpracownicy przyjrzeli się 31 badaniom na temat MMR, jej skuteczności i skutków ubocznych, i stwierdzili, że nie ma dowodów na związek między tą szczepionką a autyzmem, i tak dalej, i tak dalej…

A co z postulowanym przez Wakefielda mechanizmem? Uznał on, że wirus odry w szczepionce MMR powoduje przewlekłe zapalenie jelit, w efekcie którego szkodliwe białka przedostają się do krwi, a potem do mózgu, powodując autyzm – dowodem na to miała być wspólna publikacja Wakefielda i grupy Johna O’Leary’ego (Uhlmann i in.). Przebadali oni próbki (biopsje z jelit) dostarczone przez Wakefielda i stwierdzili, że RNA wirusa odry można znależć u niemal wszystkich autystycznych dzieci, natomiast rzadko kiedy u dzieci zdrowych. Kolejna praca (Kawashima i in) potwierdzająca, że u dzieci z autyzmem można znaleźć wirusa odry, również ma Wakefielda wśród autorów. Ponadto hipotezę Wakefielda wydawały się potwierdzać badania Singha, który twierdził, że dzieci z autyzmem mają wyższy poziom przeciwciał przeciw wirusowi odry. Te wyniki zostały skrytykowane przez grupę ekspertów zaproszoną do tego przez brytyjskie Ministerstwo Zdrowia. W swoim raporcie zwrócili uwagę na wiele problemów z tym artykułem, między innymi na to, że Singh wykrył przeciwciała tylko przeciw jednemu z dwóch sprawdzanych białek wirusowych, że w publikacji brakuje opisu pozytywnych i negatywnych próbek kontrolnych, więc nie da się wykluczyć zanieczyszczeń, itp. i uznali, że praca jako całość nie dostarcza dowodów na związek MMR z autyzmem.

A co z pracami, których współautorem był Wakefield? Czy można je uznać za niezależne potwierdzenie jego hipotezy? Nie bardzo – inni naukowcy mieli kłopot z uzyskaniem takich samych wyników. D’Souza i współpracownicy użyli dokładnie takich samych metod, jakie opisano w tamtych publikacjach, tzn. RT-PCR. I co? Za pomocą takich samych primerów, jakie stosował Kawashima, nie uzyskali żadnej amplifikacji. Nic. Nada. Niente. Nawet w kontroli pozytywnej, czyli takiej, która na pewno zawiera materiał genetyczny wirusa, nic nie dawało się zamplifikować. Spróbowali zatem powtórzyć wyniki Uhlmanna. Tu już było lepiej – udało im się dostać jakiś produkt,. Tylko, że występował i u zdrowych dzieci, i u dzieci z autyzmem. A na dodatek, kiedy go zsekwencjonowali, okazało się, że to, co udaje im się namnożyć, nie jest sekwencją z genomu wirusa odry. Poza tym – w przeciwieństwie do Singha – nie zaobserwowali różnic w poziomie przeciwciał przeciw białkom wirusa odry między dziećmi z autyzmem, a grupą kontrolną. Jaki z tego wniosek? Wygląda na to, że zanieczyszczenia i niespecyficzne primery odpowiadają za wyniki, które miały potwierdzić hipotezę Wakefielda. To nie jedyna taka praca. Afzal i inni też szukali materiału genetycznego wirusa odry u dzieci z autyzmem, które dostały szczepionkę MMR. I też nic nie znaleźli, chociaż metoda, którą stosowali, była bardzo czuła. Baird i współpracownicy porównali 98 dzieci ze zdiagnozowanym autyzmem, 52 dzieci z innymi zaburzeniami rozwoju, oraz 90 zdrowych dzieci, i znaleźli materiał genetyczny wirusa u jednego dziecka z autyzmem i u dwojga zdrowych dzieci. Nie stwierdzili też żadnych korelacji między poziomem przeciwciał przeciw wirusowi odry a autyzmem. Sam O’Leary opublikował kolejny artykuł na temat obecności RNA wirusa odry w jelitach 25 dzieci z autyzmem oraz zaburzeniami jelitowymi i 13 dzieci, które miały tylko zaburzenia jelitowe. I tym razem również on stwierdził, że za pomocą Real-time RT-PCR udało się wykryć bardzo niewielkie ilości materiału genetycznego wirusa odry u jednego autystycznego i  u jednego zdrowego dziecka. A analizę wszystkich próbek powtórzono w trzech różnych laboratoriach, oczywiście nie zapominając o zakodowaniu próbek tak, żeby naukowcy puszczający PCRy nie wiedzieli, która próbka pochodzi od którego dziecka. Czyli kolejne badania nie wykazują związku między szczepionką MMR a autyzmem. Chyba nawet wyniki z laboratorium Wakefielda przemawiają przeciwko hipotezie Wakefielda. Podczas procesu w Stanach, w którym kilka tysięcy rodziców dzieci cierpiących na autyzm żądało odszkodowania, gdyż uważali, że to szczepienia spowodowały autyzm u ich dzieci, jednym ze świadków był dr Nicholas Chadwick, który zaczął robić doktorat w laboratorium Wakefielda 3 lata przed opublikowaniem niesławnego artykułu w Lancecie. (Aha, sąd  orzekł, że odszkodowania się nie należą, gdyż nie ma dowodów na związek szczepień z autyzmem). Chadwick zeznał, że to on testował próbki z jelit i płynu rdzeniowego 12 opisanych w artykule autystycznych dzieci  i za pomocą PCR szukał w nich materiału genetycznego wirusa odry. Niestety wyniki były negatywne – wirusa tam nie było. Jednak Wakefield nie opublikował tych wyników. Chadwick wysłał też swoje  negatywne próbki do Kawashimy, który uzyskał z nich produkt PCR. Jednak po zsekwencjonowaniu okazało się, że wszystko to były zanieczyszczenia kontrolą pozytywną, którą  młody doktorant grzecznie dołączył do paczki z próbkami. Chadwick zeznał też, że mówił o tym wszystkim Wakefieldowi, ale nie doczekał się żadnej reakcji, więc poprosił o nieumieszczanie go wśród autorów publikacji w Lancecie. Tak więc nawet we własnym laboratorium Wakefield nie był w stanie potwierdzić własnej hipotezy.

Ponadto pojawiły się intrygujące informacje o tym, dlaczego Wakefield w ogóle zajął się tym tematem. Dziennikarz z Sunday Times, Brian Deer, odkrył, że część dzieci opisanych w artykule Wakefielda została skierowana do jego kliniki przez Richarda Barra, adwokata, który planował zaskarżyć producentów szczepionek o odszkodowanie. Wakefield otrzymał od tego prawnika, specjalizującego się w pozwach przeciw firmom farmaceutycznym, spore pieniądze (początkowo twierdził, że ok. 50 tys funtów, ale kiedy Brian Deer uzyskał dostęp do dokumentów, okazało się, że Wakefield otrzymał od Barra ponad 400 tys funtów (plus zwrot kosztów za wydatki). Ponadto nie uzyskał zgody komitetu etycznego na przeprowadzenie badań na tych dzieciach. Na wieść o tym większość współautorów artykułu zażądała wycofania z niego swoich nazwisk i opublikowania sprostowania. Poza tym kilka miesięcy przed artykułem w Lancecie Wakefield złożył wniosek patentowy. A cóż chciał opatentować? Pojedynczą szczepionkę przeciwko odrze. Tylko kto chciałby jej używać, jeśli może wybrać szczepionkę chroniącą nie tylko przed odrą, ale i przed świnką oraz różyczką?  Wakefield chciał też opatentować lekarstwo na autyzm, problemy jelitowe i chorobę Crohna. Zanim zajął się autyzmem, szukał bowiem przyczyn choroby Crohna… w szczepionce MMR – zawarty w niej wirus odry miał powodować nieswoiste zapalenia jelit, m. in. chorobę Crohna. Jednak po jakimś czasie sam opublikował artykuł, w którym przyznał, że w próbkach pobranych od chorych nie udało mu się wykryć wirusowego RNA. Szkoda, że nie zrobił tak w sprawie autyzmu i MMR. A może należy się cieszyć, że nie opublikował kolejnej pracy o tym, że szczepionka MMR powoduje, że kury przestają się nieść, a krowy mleko dawać.

Na tym jednak nie koniec – Wakefield w swoim artykule napisał, że zmiany w zachowaniu u 12 opisanych małych pacjentów wystąpiły średnio po tygodniu od podania szczepionki. Natomiast Brian Deer twierdzi, że z dokumentów opisujących historie choroby tych dzieci wynika, że w większości przypadków zmiany w zachowaniu obserwowano przed podaniem szczepionki. Poza tym w połowie przypadków z dokumentacji szpitalnej wynika, że analiza biopsji jelitowych nie wykazała zapalenia. Dopiero Wakefield „przeanalizował” je ponownie i  stwierdził, że widoczne są objawy zapalenia. Dokumentacja stanowi dowód w toczącym się teraz postępowaniu przeciw Wakefieldowi w General Medical Council. Jest to angielski odpowiednik Naczelnej Izby Lekarskiej, który zajmuje się między innymi sprawami z zakresu odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Jeśli to prawda, może to oznaczać albo, że Wakefield oparł się na wiadomościach uzyskanych od rodziców i nie sprawdził historii choroby swoich pacjentów, albo że ją zignorował, czyli sfałszował wyniki.

W nauce ciągle ktoś na podstawie swoich badań stawia hipotezę, a dopiero dalsze, niezależne badania albo ją potwierdzają, albo nie. Gdyby Wakefield wspomniał w artykule o związkach, jakie łączyły go z prawnikiem pacjentów, gdyby opublikował negatywne wyniki uzyskane przez Chadwicka, gdyby poczekał na potwierdzenie wyników przez inne laboratoria, zamiast organizować konferencje prasowe, gdyby dziennikarze inaczej opisywali całą tę historię, to prawdopodobnie nie wybuchłaby taka panika, nie byłoby kilkudziesięciu tysięcy zachorowań i kilku zgonów z powodu odry i świnki, i można byłoby poświęcić więcej czasu i pieniędzy na badanie prawdziwych przyczyn autyzmu. A rodzice dzieci, u których zdiagnozowano autyzm, nie obwinialiby się niepotrzebnie, że to przez nich dziecko zachorowało.